Zoals Den Haag tussen Amsterdam en Rotterdam ligt, kun je ook de Nieuwe Haagse School precies plaatsen tussen het uitbundige Amsterdamse expressionisme en de Rotterdamse zakelijkheid.

Amsterdamse School

Het begon allemaal rond 1915 met de bouwstijl de Amsterdamse School. Je herkent de stijl aan het gebruik van veel baksteen (het wordt daarom wel baksteenarchitectuur genoemd), de expressieve kleuren en talrijke versieringen. En natuurlijk de zwierige, golvende vormen. De rechte hoek is nauwelijks te bekennen. Een beroemd gebouw in deze stijl is Het Schip in Amsterdam. De uitbundige, expressionistische stijl begon weliswaar in Amsterdam, maar werd later in steeds meer plaatsen toegepast.

Nieuwe Haagse School

In Den Haag ontstond rond 1920 een bijzondere variant op de Amsterdamse School. De Haagse architecten gebruikten namelijk ook veel baksteen én hielden van versieringen, maar in Den Haag werden die juist hoekig en kubistisch…Net als bij de Nieuwe Zakelijkheid, die bekend staat om de rechte lijn. De Haagse variant kreeg dan ook zijn eigen naam: de Nieuwe Haagse School (het woordje ‘nieuwe’ werd overigens alleen toegevoegd om verwarring te voorkomen met de impressionistische kunststroming). Belangrijke inspiratiebronnen bij deze bouwstijl waren Berlage en Frank Lloyd Wright.

Grappig genoeg waren de Amsterdamse School en de Nieuwe Zakelijkheid elkaars tegenpolen. Bij de Nieuwe Zakelijkheid draaide het namelijk om functionaliteit: een gebouw moest vooral praktisch zijn; versieringen werden gezien als volstrekt overbodig.  En dan de Amsterdamse school…schoonheid stond voorop. Of iets functioneel was, deed er totaal niet toe. Het Schip zit bijvoorbeeld vol prachtige doch nutteloze balkonnetjes, loze ruimtes en zelfs een gigantische toren zonder enige functie.

Nieuwe Haagse School in het Laakkwartier

Waaraan kun je de Nieuwe Haagse School herkennen? Daarvoor nemen we nu het Laakkwartier onder loep. In die wijk zie je de Nieuwe Haagse School duidelijk terug. Als je het Laakkwartier niet zo goed kent (of alleen van zijn -helaas- slechte reputatie), zal je waarschijnlijk verrast worden door de mooie woningen en vele details.

Het plan van Berlage in Laak

In Den Haag vonden ze de Amsterdamse woonblokken maar hoge ‘kazerneblokken’. Dat moest anders. Dus werd in Den Haag een soort voorloper van de Dienst Stedenbouwkundig Gebied opgericht, waaraan bijvoorbeeld de bekende architect Berlage deelnam. Hij maakte een stedenbouwkundig plan voor het Laakkwartier, waarvan ik de kern in een zin samenvat: er moest een brede as komen die dwars door de hele wijk liep, met haaks daarop ruime secundaire wegen, met groen(!), dat was belangrijk.

Brede as door het Laakkwartier

Een belangrijke regel die de dienst in het leven riep: achter de voordeur van een woning mocht maximaal één trap komen. Dit moest de hoge Amsterdamse woonblokken voorkomen. Maar hier werd slim mee omgegaan. Zo werden veel maisonnettes gebouwd, waardoor de bewoners toch een extra verdieping hadden. Op de bovenste etage kwamen vaak de slaapkamers van de kinderen, of bergruimtes. Daarom zie je daar vaak kleine ramen. Eind jaren 30 is de lastige regel losgelaten.

Symmetrische, speelse hoeken

Veel woningen in de wijk hebben dan ook dezelfde hoogte. Alleen de hoeken van de woonblokken werden hoger. En symmetrisch: een hoge toren aan de ene kant, betekende een hoge toren aan de overkant. Bovendien werd een hoek natuurlijk nooit recht en saai, maar kreeg altijd een speels element, zoals een balkonnetje of inkeping.

Lantaarnpalen van Berlage

Je ziet ook lantaarnpalen in de wijk die Berlage ontwierp met wat extra versieringen à la de Nieuwe Haagse School. Maar de gemeente vond die extra’s nutteloos en zette er op de tekening een rode streep door. Dit had niet helemaal het gewenste effect… Men dacht dat die delen van de lantaarnpaal rood moest worden.

Vierkante erkers

In andere wijken zijn erkers soms wel een meter diep. Maar in het Laakkwartier, dat werd gebouwd voor de middenklasse, steken ze nauwelijks uit. En vanaf eind jaren 30 werden ze steeds vierkanter, terwijl ze tot die tijd iets ronder waren. Deze verandering had niks met kosten te maken; de vierkante vorm was duidelijk de invloed van de Nieuwe Zakelijkheid. Hierdoor werd ook de horizontale lijn steeds belangrijker. Ramen werden bijvoorbeeld steeds breder. En voegen werden dieper, waardoor ze wel zwart leken en ze de breedte van het gebouw accentueerden.

Beton

Je ziet de overgang naar de Nieuwe Zakelijkheid ook aan het gebruik van beton. De techniek van beton-skeletbouw beheersten ze toen nog niet; het beton was dus niet dragend. Wel wilden architecten al beton toepassen. Daarom maakte ze bijvoorbeeld betonnen afdakjes boven voordeuren. Zo werd gesuggereerd dat het beton een (dragende) functie had. Pas later kreeg je echt beton-skeletbouw. Door deze techniek konden de ramen nog breder worden.

Je ziet overigens veel bijzondere ramen in de wijk. Met mooie toepassingen van glas-in-lood. Helaas is dit op sommige plekken ook weggehaald door bewoners op het moment dat zij nieuwe kozijnen en dubbelglas wilden. Maar dankzij een succesvol subsidieproject van de gemeente, is toch veel glas-in-lood bewaard gebleven.

Voorbeeld Nieuwe Haagse School

De bloeiperiode van de Nieuwe Haagse School ligt tussen 1925 en 1940.  Het voormalige schoolgebouw aan de Capadosestraat 9-11 is een mooi voorbeeld van de Nieuwe Haagse School.